Lưu giữ và phát triển một số loài lan Hoàng thảo (Dendrobium) bản địa có giá trị cao của Việt Nam

Đối với những người yêu lan chắc hẳn ai cũng biết rằng chi lan Hoàng thảo là một trong những chi lan lớn nhất trong họ lan (Orchidaceae). Theo Trần Hợp (2000) ở Việt Nam có khoảng 101 loài lan Hoàng thảo phân bố rải rác từ Bắc vào Nam. Chúng được biết đến như loài hoa tràn đầy sức sống rất mạnh mẽ. Chúng có thể sống bám trên những thân cây hoặc trên các hốc đá trong rừng sâu. Với sự phong phú về chủng loại cũng như màu sắc, kích thước hoa nên chi Hoàng thảo có rất nhiều loài có giá trị thẩm mỹ cũng như kinh tế rất cao. 

Từ kết quả nghiên cứu của đề tài: “Thu thập đánh giá nguồn gen hoa lan Việt Nam và lưu giữ chúng tại 2 vùng: miền núi phía Bắc và đồng bằng Bắc bộ” giai đoạn 2007-2009 và đề tài: “Nghiên cứu chọn tạo giống hoa lan có giá trị cao phục vụ nội tiêu và xuất khẩu” giai đoạn 2011-2015 do Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hoa, Cây cảnh - Viện Nghiên cứu Rau quả thực hiện đã thu thập được trên 40 loài lan Hoàng thảo. Kết quả đánh giá về khả năng sinh trưởng phát triển, tính độc đáo và thị hiếu người chơi lan đã xác định được 15 loài lan Hoàng thảo triển vọng của Việt Nam. Các loài lan này hiện đang được lưu giữ tại Vườn hoa lan rừng của Trung tâm NC&PT Hoa, Cây cảnh.

1. Phi điệp (Dendrobium anosmum)

Thân dài tới 1,20 m buông rũ xuống. Lá mọc đối cách dài 8 - 12 cm, rộng từ 4 - 7 cm. Hoa to tới 10 cm, mọc từ 1-3 chiếc/đốt đã rụng lá. Phi điệp có hai màu sắc chính tím và trắng. Tuy nhiên có khá nhiều biến dạng hồng nhạt, hồng thẫm hoặc cánh trắng lưỡi tím. Hoa có hương thơm ngào ngạt và lâu tàn (3 tuần lễ). Có thể ra tới 50 - 70 hoa/thân. Thời gian nở hoa tháng 4-5.

Phi điệp (Den. anosmum)

Giả hạc trắng (Den. anosmum var alba) và Phi điệp 5 cánh trắng Phú Thọ (Den. anosmum var alba Semi Phú Thọ)

2. Trầm (Dendrobium parishii)

Thân hình trụ, cao 20-35 cm. Lá hình bầu dục, xanh đậm, kích thước 10x3 cm. Chùm hoa thường ra tập trung ở khoảng 1/3 chiều dài thân tính từ ngọn của thân đã rụng lá, có 1-2 hoa/chùm, cá biệt có tới 3 bông. Cánh hoa hơi nhọn và dài, thường cụp không mở căng hết. Cánh hoa màu tím nhạt, cánh môi có 2 vệt màu tím đậm. Ngoài ra có biến chủng màu trắng. Hoa rất thơm, nở vào tháng 4-5. Độ bền hoa 15 ngày.

Hiện nay, trên thị trường còn có 2 giống khác là Trầm tím (Den. nestor) và Trầm trắng (Den. nestor var alba) đây là giống lai giữa Den. parishii và Den. anosmum.

Trầm (Den. parishii)

Trầm tím (Den. nestor) và Trầm trắng (Den. nestor var alba)

3. Hoàng Thảo Kèn (Dendrobium lituiflorum)

Thân cây dài 50-80 cm mềm mại rủ xuống, hình trụ, căng tròn, nhẳn bóng, thon nhọn dần về phía đầu ngọn, đôi khi đốt thân thắt hình thoi rất nhẹ. Lá hẹp, thuôn dài, rụng vào mùa thu. Hoa màu tím biến thiên từ nhạt đến sậm, môi loa hình chiếc kèn, vành môi trắng… Cây rất sai hoa, đường kính hoa 6-7 cm, có 2-3 hoa/chùm trên 1 mắt ở các đốt giữa thân đến ngọn đã rụng lá. Cây nở hoa tháng 1-2, rất thơm và độ bền hoa 20 ngày.

4. Kiều (Dendrobium amabile)

Cây cao 50-90 cm, có nhiều rảnh trên thân, thân màu xanh nâu, đường kính thân 0,6-1,0 cm, cuống lá dài, đỉnh mang 3-5 lá ôm lấy đốt thân, dài 1cm. Lá dày, cứng, xanh đậm, hình trứng, 7 gân lá, kích thước lá 12x5cm. Chùm hoa mọc ra từ các đốt ngọn rụng lá, trên mỗi thân có thể ra từ 1-4 chùm hoa. Chùm hoa buông thõng xuống dài từ 20-25cm. Trên mỗi chùm có nhiều hoa nhỏ. Hoa có màu hồng đến tím đậm, kích thước hoa 3x2cm. Cánh môi tròn, ở giữa có đốm vàng lớn và đậm, có mùi thơm dễ chịu. Thời gian nở hoa tháng 4-5, độ bền 10 ngày.

Kiều hồng (Den. amabile) và Kiều tím (Den. amabile)

5. Hoàng Lạp (Dendrobium chrysotoxum)

Thân mập, phình ở giữa. Thân gồm 4 đốt, cao từ 18-35 cm. Có 2-3 lá, tập trung ở đỉnh ngọn, kích thước lá: 10x3,5 cm. Chùm hoa mềm buông xuống dài 15-20 cm, mang 8-20 hoa lớn màu vàng tươi, cánh môi gần tròn, có đốm vàng cam đậm ở giữa, mép hơi lượn sóng. Có mùi thơm nhẹ dễ chịu. Độ bền: 15 ngày. Mùa nở hoa tháng 4-5.

Một dạng biến chủng khác là Sơn thủy tiên. Đặc điểm hình thái tương tự như Hoàng Lạp, cánh môi có đốm nâu đậm. 

Hoàng Lạp (Den. chrysotoxum) và Sơn Thủy tiên (Den. chrysotoxum var. suavissimu)

6. Hạc vỹ (Dendrobium aphyllum)

Thân dài 60-80 cm, hình trụ đường kính thân 0,4-0,5 cm, buông xuống. Lá hình mác nhọn, dài 6-8 cm, rộng 1,5-2 cm. Hoa ra dọc suốt chiều dài thân đã rụng lá, có 1-2 hoa/cụm. Hoa màu tím rất nhạt, đường kính khoảng 4 cm, cánh hoa hình mác, đỉnh nhọn, môi màu vàng nhạt, đôi khi pha tím rất nhạt, hình gần tròn, mép có lông ngắn, bề mặt phủ lông thưa. Độ bền hoa từ 10-15 ngày, ra hoa vào tháng 5-7.

7. Hoàng thảo Thạch hộc (Dendrobium nobile)

Thân cao 40-60 cm, rụng lá vào mùa Thu. Lá hình thuôn dài, dày, cứng, màu xanh đậm, đầu lá xẻ 2 thuỳ tù lệch kích thước lá 10x2,5 cm.  Hoa có màu tím hay trắng, nhạt hay thẫm. Hoa mọc ở các đốt gần ngọn từ 2-4 chiếc to khoảng 7 cm lâu tàn và thơm. Hoa nở hoa vào cuối xuân đầu hè.

8. Hoàng thảo Long tu (Dendrobium primulinum)

Thân cao 40 cm, hình trụ, đường kính 0,5 cm, buông xuống, lóng dài 2,5 cm. Lá hình mác, đỉnh nhọn lệch, dài 8-10 cm, rộng 2 cm. Cụm hoa bên, 1 hoa, mọc trên thân có lá hay rụng lá. Hoa màu trắng tím nhạt hay vàng nhạt, đường kính 4,5 cm. Các lá đài hình mác hơi nhọn, dài 3 cm, rộng 1 cm. Cánh hoa hình mác mép nhẫn đỉnh tròn màu trắng hay tím nhạt có các gân màu tía, mép môi xẻ răng mịn. Hoa nở vào tháng 9-10, độ bền hoa 10 ngày.

9. Hoàng thảo Vảy rồng (Dendrobium lindleyi)

Thân dài 4-6 cm, hình chuỳ dày 2-2,5 cm, lóng dài khoảng 2,2 cm.  Có 1 lá trên đỉnh ngọn, hình thuôn, dài 8 cm, rộng 2,5 cm, xanh quanh năm. Cụm hoa bên, dài 20 cm với 5-15 hoa, mọc trên thân có lá. Hoa màu vàng, to 3 cm. Lá đài hình mác nhọn, cánh hoa hình mác rộng, đỉnh nhọn. Cánh môi hình gần tròn, có 1 đốm màu cam ở giữa, bề mặt phủ lông ngắn, thơm nhẹ. Nở hoa vào tháng 4-5.

10. Hoàng thảo Xoắn (Dendrobium tortile)

Thân hình trụ, hơi phình ở ngọn, cao 40-50 cm. Lá mỏng, xanh đậm, kích thước lá 10x3,5 cm. Cụm hoa trên thân đã rụng lá, 2-4 hoa/cụm, đường kính hoa 7-8 cm. Gốc đài và cánh hoa phớt xanh nhưng đầu cánh thì lan dần sang tím hoặc màu tím. Viền cánh môi có sọc tím, họng môi hơi cuộn lại, bên trong đốm tím sậm. Ngoài ra, màu hoa cũng có nhiều biến dạng tùy vùng. Mùa hoa vào tháng 4-5, độ bền hoa 15 ngày và có mùi thơm.

11. Báo hỷ (Dendrobium secundum)

Thân cao chừng 50-70 cm, lá dài 10-14 cm, rộng 3 cm. Dò hoa dài từ 10-13 cm mọc ở gần ngọn cây. Hoa nhỏ 1,2 cm, khoảng 50 hoa/chùm, không nở bung ra. Hoa có các màu như trắng, hồng và tím đậm. Thời gian ra hoa tháng 4-5, độ bền hoa 20 ngày, có hương thơm nhẹ.

12. Hồng câu hay Thập hoa (Dendrobium aduncum)

Thân thẳng đứng hoặc buông xuống, hình trụ gãy khúc, dài 60cm. Lá hình giải nhọn, dài 7-8cm, rộng 1-2cm. Cụm hoa trên thân đã rụng lá, có 1-5 hoa/chùm. Hoa màu hồng hay tím nhạt, rộng 3 cm, cánh môi cuộn lại, chia 3 thùy, thùy giữa nhọn, hoa thơm nhẹ. Hoa nở vào tháng 4-5, độ bền hoa 10 ngày.

13. Hoàng thảo Nhất điểm hồng (Dendrobium draconis)

Thân hình trụ, đường kính 0,9-1,3 cm, cao 30-45 cm. Trên thân có nhiều rãnh, Lá hình trứng, có phiến lá ôm lấy thân, phiến có lông đen, lá màu xanh đậm, đầu lá chia 2 thuỳ lệch. Kích thước 7x3 cm. Hoa mọc thành chùm từ đốt ngọn, có 2-5 hoa/chùm, màu trắng ngà, kích thước 5x5 cm. Cánh dài, hơi cong, cánh môi mở rộng, vân đỏ sọc tâm cánh môi, mép hình lượn sóng. Hoa thơm, độ bền 25 ngày, nở vào tháng 4-5.

14. Hoàng thảo hoa vàng (Denrobium chrysanthum)

Thân dài 1,2 m, đường kính thân 0,8 cm. Thân non có nhiều bẹ lá bao bọc lấy đốt thân. Lá màu xanh đậm, mỏng, đầu lá xẻ 2 thuỳ lệch kích thước lá 12x2,5 cm. Chùm hoa mọc ra từ đốt thân, có 1-3 hoa/chùm. Hoa màu vàng, kích thước hoa 3x2,5 cm. Tâm cánh môi có 2 đốm nâu đỏ đậm, độ bền 20 ngày, mùi thơm nhẹ. Thời gian nở hoa tháng 4-5.

15. Hoàng thảo chuỗi ngọc (Dendrobium findlayanum)

Thân đứng, giả hành thắt đốt, mỗi đốt 4-5 cm, cây cao 30-45 cm. Lá màu xanh nhạt, mỏng, kích thước lá 8x1,5 cm. Hoa mọc ở các đốt thân đã rụng lá. Chùm hoa 2-3 chiếc, đường kính hoa 7-8 cm. Hoa có màu hồng nhạt đến tím, đầu cánh đài, cánh hoa và cánh môi tím đậm. Họng cánh môi có đốm nâu đậm lớn. Hoa nở vào tháng 4-5, độ bền hoa 15 ngày và có mùi thơm nhẹ.

Trung tâm NC&PT Hoa, Cây cảnh đã xây dựng quy trình kỹ thuật nhân giống, quy trình trồng chăm sóc cho các loài hoa lan quý trên để từ đó có thể chủ động hơn trong công tác bảo tồn và phát triển nguồn gen lan Hoàng thảo quý này ra ngoài sản xuất.

ThS. Chu Thị Ngọc Mỹ

(Trung tâm NC&PT Hoa, Cây cảnh)